خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – علی پاشایی بیدار *: تغییر استاندار البرز و در نتیجه تغییر نگاه کلان مدیریتی در استان، بهانه‌ای شد تا ضمن نگاهی کلی به وضعیت استان، به بیان مشکلات اولویت‌دار که لازم است مورد توجه جدی مدیریت جدید قرار گیرد، پرداخته شود.
در ابتدا نگاهی اجمالی به استان می‌اندازیم، استان البرز در منطقه میانی رشته‌کوه‌های البرز غربی و مرکزی و در یک ناحیه تقریباً کوهستانی واقع شده است، دارای مساحتی در حدود ۵ هزار و ۸۰۰ کیلومترمربع بوده (برابر ۰.۳ درصد از مساحت کشور) و جمعیتی در حدود ۳ میلیون نفر را در خود جا داده است. تراکم جمعیتی در این استان، یازده برابر متوسط کشوری است، موقعیت جغرافیایی استان دارای اهمیت راهبردی است، چراکه از سویی در همسایگی پایتخت و چند استان صنعتی قرار دارد و از سوی دیگر شاهراه ارتباطی ۱۴ استان است که روزانه بیش از یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار خودرو در آزادراه‌های این استان تردد می‌کنند، این رقم در روزهای تعطیل دو برابر می‌شود.
همچنین به دلیل قرارگیری بسیاری از صنایع و کارخانه‌های مهم کشور در استان البرز که در ادامه بیش‌تر درباره آن‌ها سخن گفته خواهد شد، می‌توان این استان را یک استان صنعتی به حساب آورد.
حال در ادامه یادداشت به بیان مشکلات اولویت‌دار می‌پردازیم، در این قسمت لازم به بیان یک نکته است و آن اینکه استان البرز با مشکلات متعددی دست و پنجه نرم می‌کند که حل همگی آن‌ها مهم است، ولی علت بیان صرفاً مشکلات اولویت‌دار در این نوشته آن است که عدم توجه به مشکلات اولویت‌دار، باعث ایجاد یک کلاف سردرگم و مشکلات بسیار دیگری می‌شود، بنابراین بنا بر قواعد مدیریتی، ضروری است برای مشکلات اولویت‌دار در دوره جدید مدیریتی، برنامه ویژه و همت بیش‌تری نسبت به گذشته داشت. خوش‌بختانه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با بررسی اسناد، اقدام به اولویت‌بندی و معرفی مشکلات مهم استان نموده است که بر این اساس سه مشکل اول استان البرز به ترتیب اهمیت عبارت‌اند از بیکاری به دلیل ضعف در استفاده از ظرفیت صنایع؛ کمبود امکانات فرهنگی، ورزشی و تفریحی؛ و در پایان کم‌آبی (کشاورزی و صنعتی). در ادامه به بررسی جداگانه و بیان برخی از راهکارها پیرامون هر کدام از مشکلات مذکور می‌پردازیم. لازم به ذکر است منابع این بخش، گزارش مسئله شناسی راهبردی توسعه استان البرز، احکام استانی کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی و … و همچنین نظرات نگارنده است.
۱ – بیکاری به دلیل ضعف در استفاده از ظرفیت صنایع؛
با وجود برخورداری این استان از وجود ۱۵ منطقه و شهرک صنعتی (لازم به ذکر است شهرک صنعتی اشتهارد، بزرگ‌ترین شهرک صنعتی کشور، با بیش از دو هزار واحد تولیدی و صنعتی در این استان واقع شده است)، سه هزار و ۵۰۰ واحد تولیدی که ۱۵۰ واحد تولیدی از مجموع این واحدهای تولیدی برند ملی هستند، ۴۹ واحد صنعتی دانش‌بنیان و ۲۷۹ شرکت دانش‌بنیان، بیش از ۱۷ مرکز علمی و تحقیقاتی، بیش از چهار هزار و صد واحد دامداری سنتی و صنعتی، ۸۱۹ واحد گلخانه و …، متأسفانه بنا بر آمار اداره کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان، نرخ بیکاری ۹.۱ درصدی در تابستان ۱۴۰۰ برای این استان ثبت شده است، هر چند بنا بر آمارهای اداره یادشده این عدد در سال گذشته ۱۲.۳ درصد بوده است و حدود سه درصد کاهش را نشان می‌دهد اما این نرخ بیکاری برای استانی با چنین ظرفیت‌هایی قابل قبول نیست.
ترکیب اشتغال در این استان برای بخش کشاورزی حدود ۴ درصد، بخش صنایع بیش از ۴۰ درصد و بخش خدمات بیش از ۵۵ درصد است. بنابراین لازم است برای افزایش اشتغال در هر سه حوزه برنامه‌ریزی جامع داشت. از دیگر نکات مهم در رابطه با بیکاری در البرز، مهاجرت سالانه حدود ۱۰۰ هزار نفر از ۲۹ استان کشور به این استان است که باعث افزایش تقاضا برای شغل می‌شود، بخشی از مهاجرین به استان البرز در این استان به دنبال شغل می‌گردند و بخشی دیگر در استان تهران، که درباره جویندگان شغل در استان تهران، در شرح مشکل دوم استان، توضیحات بیش‌تری بیان می‌شود.
در ادامه به بیان برخی از راهکارها در جهت افزایش اشتغال در این استان پرداخته می‌شود.
– برقراری رابطه منطقی میان دانشگاه و مراکز صنعتی و استفاده از پژوهش‌های دانشگاهی در حوزه صنعت.
– تهیه طرح جامعی به منظور رسیدگی و جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه به استان و بخصوص شهرستان کرج.
– پالایش جوازهای تأسیس صادره به منظور پرهیز از توسعه واحدهای جدید فاقد مزیت و تأکید بر احیا و ارتقای فعالیت‌های صنعتی موجود در استان.
– تأسیس کلینیک‌های درمان صنعت در شهرک‌های صنعتی استان.
– تشویق و هدایت واحدهای تولیدی به سمت دانش‌بنیان شدن و بهره‌مندی از تسهیلات موجود.
– تقویت فن بازار استان از طریق افزایش مشارکت با بخش‌های دانشگاهی و تولیدی و استفاده از ابزارهای اطلاع‌رسانی در این باره.
– تقویت و توسعه بازارچه‌های دائمی برای محصولات صنایع دستی در استان، به ویژه در مناطق با پتانسیل گردشگری بالا و ایجاد بسترهای لازم برای صادرات صنایع دستی استان در بلندمدت.
– تشکیل کارگروه رفع موانع اشتغال و تولید در استان.
– تسهیل صدور مجوز برای کسب و کارها، تقویت بستر سرمایه‌گذاری از طریق معرفی فرصت‌ها به فعالان اقتصادی و توسعه کارآفرینی.
۲ – کمبود امکانات فرهنگی، ورزشی و تفریحی؛
همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره کردیم، یکی از ویژگی‌های مهم این استان، همسایگی و فاصله اندک با شهر تهران، به عنوان پایتخت کشور است و این نزدیکی در عین آنکه برای این استان موجب ایجاد فرصت‌هایی گشته است، تهدیداتی همچون مهاجرت گسترده و نرخ بالای رشد جمعیت (بیش از چهار درصد در سال) را نیز به وجود آورده است.
از سوی دیگر با وجود آنکه از سال ۱۳۸۹، البرز تبدیل به یک استان مستقل شده است اما هنوز موجودیتی مستقل از تهران را به دست نیاورده و هزینه‌های پایین سکونت در این استان نسبت به سکونت در تهران و رفت و آمد آسان به پایتخت، باعث شده است بسیاری از اهالی سایر استان‌ها، استان البرز را صرفاً برای سکونت‌های شبانه انتخاب نمایند و محل اصلی فعالیت خود را شهر تهران قرار دهند و این امر موجب ایجاد پدیده‌ای به نام ((شهر خوابگاهی)) برای کلان‌شهر کرج شود و متأسفانه بر اساس گفته‌های مدیران موجب پدید آمدن بیش از یک‌میلیون نفر حاشیه‌نشین در این استان گردد. این موضوع در عین آنکه باعث مشکلات مهمی همچون ترافیک در مسیر آزادراه تهران – کرج شده است، مشکلات فرهنگی و اجتماعی بسیار مهم دیگری را نیز به وجود آورده، نظیر عدم وابستگی به اجتماع و کاهش احساس تعلق عمیق به محل زندگی.
در همین حال کمبود امکانات فرهنگی، ورزشی و تفریحی در این استان، که وجود این امکانات می‌تواند تأثیر مثبتی بر افزایش تعلق خاطر و رضایت از محل زندگی داشته باشد، باعث حادتر شدن مشکلات فرهنگی و اجتماعی در استان البرز شده است. در همین راستا بر اساس آمار موجود، سرانه فضای ورزشی در استان البرز، حدود ۳۸ سانتی‌متر و در کلان‌شهر کرج، حدود ۵۳ سانتی‌متر است. حال آنکه میزان استاندارد سرانه ورزشی، یک متر و ۲۰ سانتی‌متر است. البته باید به کارهای انجام شده در زمینه امکانات فرهنگی نیز اشاره کرد که بر اساس آن، استان البرز در زمینه توزیع کتابخانه‌های عمومی در سطح استان، دارای رتبه ۲ و در زمینه توزیع مؤسسات فرهنگی – هنری چندمنظوره فعال در سطح استان نیز، دارای رتبه ۳ در کشور است. اما هنوز کمبود فضاهای فرهنگی، ورزشی و تفریحی در این استان قابل توجه است. برخی از راهکارها برای حل این مشکل عبارت‌اند از:
– تدوین سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی متناسب با شرایط مهاجرپذیری و تنوع قومی و فرهنگی استان، مانند برگزاری جشن‌ها و نمایشگاه‌هایی که در خلال آن‌ها به معرفی آداب و رسوم و فرهنگ قومیت‌های مختلف ایران پرداخته شود.
– توجه ویژه در اختصاص اعتبارات استانی و شهرستانی در جهت افزایش امکانات فرهنگی، ورزشی و تفریحی با رویکرد توزیع عادلانه در استان در چارچوب افزایش فرهنگسراها، کانون‌های پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سالن‌های سینما، سالن‌های تئاتر، گالری‌های نقاشی و عکاسی، زمین‌های بازی و ورزشی و سایر امکانات فرهنگی، ورزشی و تفریحی.
– اختصاص مشوق‌ها و حمایت‌های لازم به بخش خصوصی در جهت ساخت امکانات ورزشی و تفریحی در استان.
– تهیه طرح جامع، ایجاد اطلس گردشگری و معرفی درست آثار و رویدادهای مربوط به صنعت گردشگری استان.
– افزایش ساخت بوستان‌های چندمنظوره دارای کارکردهای فرهنگی، ورزشی و تفریحی در جهت افزایش زیرساخت‌های ورزشی و تفریحی برای استفاده شهروندان در اوقات فراغت، در نقاط مختلف استان. (برای مثال در همین رابطه ساخت بوستان ایران کوچک در کلان‌شهر کرج در سال ۱۳۹۹، با هدف معرفی ظرفیت‌ها و فرهنگ مناطق مختلف کشور را می‌توان اقدامی مناسب ارزیابی نمود).
– توجه به ساخت نمادهای هویتی و مشاهیر فرهنگی و علمی قومیت‌های مختلف با رویکرد معرفی ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی به مردم.
۳- آبی (کشاورزی و صنعتی)
وضعیت منابع آبی در استان البرز به این صورت است، وجود حدود ۱۲ هزار چاه غیرمجاز، افت حدود ۷۲ سانتی‌متری سفره‌های آب زیرزمینی که در نتیجه آن در ۳۰ سال گذشته، حدود ۲۱ متر، سطح آبخوان‌های استان افت داشته است. کسری حدود یک هزار و ۱۰۰ میلیون مترمکعبی مخزن ذخایر آب‌های زیرزمینی در محدوده استان، این مورد زمانی اهمیت بسیار بیش‌تری می‌یابد که به این نکته توجه نمائیم که حدود ۸۰ درصد آب شرب مردم استان از سفره‌های آب زیرزمینی و ۲۰ درصد از دو سد کرج و طالقان با ظرفیت حدود ۶۴۰ میلیون مترمکعب (مورد استفاده برای تأمین آب شرب مردم تهران و البرز) تأمین می‌شود، دشت تهران-کرج به علت برداشت فزاینده از لحاظ وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی در حالت بحرانی قرار دارد، این وضعیت در دشت‌های اشتهارد، هشتگرد، شهرستان‌های استان تهران مانند ورامین و شهریار که جزو همان حوضه آبریز می‌باشند، نیز مشاهده می‌شود.
لازم به ذکر است بیشینه فرونشست زمین در مناطقی مانند ساوجبلاغ و اشتهارد بیش از ۲۰ سانتی‌متر است. وضعیت جمع‌آوری فاضلاب و تصفیه آب در استان نیز دچار عقب‌ماندگی بوده، به طوری که از متوسط کشوری کم‌تر است. منابع آب‌های سطحی استان مانند رودخانه کرج در معرض آلودگی شدید قرار دارد. شیرابه زباله‌های ناشی از عدم مدیریت پسماند، نشت مواد نفتی ناشی از استقرار غیرمجاز مخازن سوخت واحدهای مسکونی، ویلایی و مراکز خدماتی – پذیرایی مستقر در حاشیه رودخانه، استقرار دامداری‌های سنتی، کودهای شیمیایی، سموم دفع آفات نباتی مصرفی و … از جمله عوامل آلاینده رودخانه هستند.
شرایط فوق نشان‌دهنده وضعیت نگران‌کننده منابع آب در استان البرز است. ترکیب مصرف آب در استان نیز به این صورت بوده که ۷۵ درصد بخش کشاورزی، ۲۲ درصد بخش شرب و ۳ درصد بخش صنعت است. (در همین رابطه، لازم است سهم آب مصرفی بخش شرب بار دیگر بررسی گردد چراکه مصرف آب شرب در کشور کم‌تر از ۱۰ درصد است). در جهت حل مشکل مذکور لازم است احکام استانی کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی، به عنوان سند راهبری اقدام در جهت کاهش مصرف آب، به طور جدی و مستمر مورد توجه و پیگیری قرار گیرد.
بر اساس این احکام، در فاز اول تا سال ۱۴۰۵، در بخش‌های کشاورزی، شرب، صنعت و فضای سبز، در مجموع ۱۳۵.۵ میلیون مترمکعب و در فاز دوم از سال ۱۴۰۶ تا ۱۴۱۰، ۱۴۸.۶ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی در منابع آب زیرزمینی باید حاصل گردد. همچنین با اقداماتی مانند استفاده مجدد از پساب و جداسازی شبکه فضای سبز از شبکه شرب شهری، به اصلاح مصرف و بهبود کیفیت منابع آب به میزان ۴/ ۶۱ میلیون مترمکعب کمک خواهد شد.
جمع‌بندی:
استان البرز دارای ظرفیت‌های بسیاری است اما در عین حال تهدیدات مهمی نیز در پیش روی این استان قرار دارد. استاندار به عنوان نماینده عالی دولت در استان، مسئولیت ایجاد هماهنگی بین سازمانی و نظارت بر امور، در جهت نیل استان به سوی توسعه پایدار را دارد، بنابراین در این مسیر، توجه به سند آمایش سرزمین، وجود یک برنامه منسجم فراگیر برای توسعه استان و توجه به مشکلات مهم و اولویت‌دار، ضروری است، چراکه در صورت بی‌توجهی یا نبود برنامه و همت منسجم برای رفع این مشکلات، هر کدام از مشکلات مذکور در این نوشته، قابلیت تبدیل به ده‌ها مشکل اقتصادی، اجتماعی و امنیتی را دارا می‌باشند، بنابراین توقع از مدیریت جدید در استان، عدم تکرار اشتباهات، تقویت دستاوردها و رفع نقایص گذشته، با استفاده از نخبگان و متخصصان، در جهت ایجاد رفاه برای مردم استان است.
* فعال دانشجویی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران
